Historia e Patrimonio de Ons

Dos primeiros tempos da historia acháronse nas illas Ons poucos restos e de forma tan dispersa que non permiten aventurar a existencia de asentamentos ou poboadores temporais. Pola contra, pertencentes á Idade do Bronce, localizáronse restos e asentamentos de cultura castrexa. Un deles, na aba por enriba do barrio de Canexol, coñécese como "Castelo dous Mouros" e, aínda que se encontra sen escavar, apréciase a súa distribución circular con estruturas defensivas. O outro castro que se coñece como "Cova dá Loba" situouse na zona norte da illa pero del non quedan máis que restos de cerámica, baldosas e abundantes concheiros.

Ao igual que outras illas desta costa atlántica, as Ons, puideron pertencer ás famosas Kassitérides gregas, pero a ausencia nas illas do metal ao que se refire este topónimo indica que unicamente puideron ser base para o seu comercio.

Recentemente, na praia de Canexol atoparanse restos de dúas grandes salgas romanas, do I século D.C., o que nos confirma que estes tiveron unha importante presencia na illa.

Posteriormente a ocupación sueva e visigoda en Galicia non deixou pegada en Ons, pero podemos intuír un despoboamento total do territorio por causa dos seus ataques.

As illas Ons aparecen por primeira vez nun documento no ano 899, Idade Media, cando o rei Alfonso III doa a "Illa Aones"al Cabido Compostelán. Esta doazón foi ratificada por reinados posteriores ata 1109 con Alfonso VI. Durante este tempo, a documentación reflicte que alí existiu a igrexa de San Martín pero non temos indicación nin rastro da súa congregación ou poboación ningunha.

A pesar dos ataques viquingos durante a Baixa Idade Media, coñeceuse na illa un mosteiro durante o século XV do que xa non queda evidencia e do que, aínda que non sabemos se albergaba relixiosos de forma estable, fixeron uso monxes do interior da costa para retiros e meditación. A súa situación asóciase á presenza dun sepulcro antropomorfo localizado na praia de Area dous Cans e coñecido como "Laxe do Crego", datado nesta época. Todo este conxunto histórico foi orixe de lendas populares entre os insulares.

No século XVI, Idade Moderna, a Igrexa concedeu a illa en feudo á familia Montenegro. As referencias escritas deste feudo testemuñaron que estaba habitada e contaba cun templo parroquial. Pero dende finais deste século comezou o asedio de corsarios ingleses, o máis coñecido e temido mesmo polos seus foi Francis Drake, e tamén piratas turcos e berberiscos. Os saqueos e a queima de dependencias que sufriron os poboadores ata ben entrado o século XVIII causaron a súa fuxida á costa.

En 1810, século XIX, a Xunta Provincial de Armamento e Defensa decidiu fortificar a illa, e a propiedade dos Montenegro fíxose máis segura permitindo o repoboamento. Desta actuación localizáronse dúas fortalezas: unha no barrio de Pereiró da que só queda algunha pedra perdida - moitas usáronse para as casas- e outra en Curro a poucos metros do peirao cara a Melide coñecida como "Castelo de Roda".

Co exército instaurouse unha división parceira de terreos que o Estado cedía aos insulares para o seu cultivo a cambio dun canon. A recadación destinábase a sufragar as fortificacións ata que, esquecidos finalmente os proxectos defensivos, se entregaba aos señores da illa.

Nos anos 1835- 40 instalouse a primeira fábrica de salgadura preto do peirao e cambiou a vida dos insulares: a súa actividade diríxese á pesca para subministración da fábrica, chegan novas xentes da contorna, mellora a economía da illa e aumenta a poboación. As flutuacións na pesca de sardiña ocasionou o declive e peche final da empresa, e a venda das capturas dos poboadores trasladáronse á costa.

En 1929- século XX-, D. Manuel Riobó comprou a Illa, instalou unha sociedade mercantil co nome de "Illa de Ons" dedicada ao secado e comercialización do polbo e congro, e ocuparon a antiga fábrica de salgadura. Os insulares especializáronse nas novas especies e toda a súa pesca se xestionaba a través da sociedade. Herdeiro da sociedade, D. Didio Riobó suicidouse ao inicio da Guerra Civil e deixou a illa sen xestión directa.

En 1940 o Estado expropiou a illa para defensa nacional, e o Ministerio do Exército fíxose cargo dela en 1943. En 1960 volveu ás mans do Estado quen designou un alcalde de barrio para a xestión na illa. A partir de entón a illa de Ons pasou por distintas administracións do Estado para o seu coidado.

En 1965, dependendo do Instituto Nacional de Colonización, realizouse un informe de situación que reflectiu a urxente necesidade, entre outras, de construír un porto axeitado aos novos barcos. Construíuse o "Centro Cívico" con Igrexa, escola, almacéns e vivenda de mestre e de médico, pero non se realizou obra ningunha para mellora do porto.

En 1975 o IRYDA fíxose cargo da illa pero tampouco solucionou os problemas de amarre da frota da illa.

En 1979 o ICONA estableceuse no Centro Cívico. As súas actuacións non responderon ás necesidades da poboación que, xa cansadas do desinterese da administración, asentaron as súas vivendas principais na costa e decidiron manter as súas vivendas na illa como segunda residencia para o verán.

Durante os anos 40-50 a illa viviu a súa mellor época, con case 500 habitantes. Os nenos deixaban a escola ao pouco tempo para ir o mar cos maiores ata que compraban a súa propia dorna. As nenas, tras a escola, casábanse e ocupábanse da casa, os nenos e o campo. Cultivábase millo, centeo, patacas, hortalizas para casa. Había pasteiros para o gando: vacas, bois, ovellas e cabras; había tamén nas casas galiñas e polo menos un porco. A pesca, abundante en mariscos e peixes, supuxo ao principio unha mellor alimentación pero, máis tarde, constituíu a actividade de beneficio na que moitos insulares se especializaron. Nun medio tan áspero as xentes compartíano todo, e eran os domingos o día de reunión no Centro Cívico.

O despoboamento progresivo da illa foi parello ao auxe turístico, que alcanzou un maior grao nos anos 70. As transferencias do Estado á Comunidade Autónoma de Galicia en 1983-84 definiron a dependencia do territorio da Consellería de Agricultura. No 2002 incorporouse ou Parque Nacional Marítimo-terrestre das Illas Atlánticas actualmente xestionado pola Consellería de Medio Ambiente.

Consulta máis información sobre a historia e cultura de Ons facendo clic aquí.